Kujawsko-Pomorskie. Województwo o wielu obliczach

Województwo kujawsko-pomorskie jest jednym z 16 województw, jakie w wyniku reformy administracyjnej kraju powołano do życia z dniem 1 stycznia 1999 r. Leży na styku Polski centralnej i północnej, zajmując powierzchnię blisko 18 tys. km². Z okazji święta województwa przybliżamy Państwu artykuł autorstwa Lecha Łbika pracownika Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, który ukazał się w wydawnictwie „Ochrona dziedzictwa kulturowego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Doświadczenie, stan obecny, perspektywy”, pracy zbiorowej pod redakcją Sławomira Łanieckiego zrealizowanej przez Dom Wydawniczy Margrafsen. Artykuł można również pobrać w formacie PDF

Lech Łbik
Kujawsko-Pomorskie. Województwo o wielu obliczach

Województwo kujawsko-pomorskie jest jednym z 16 województw, jakie w wyniku reformy administracyjnej kraju powołano do życia z dniem 1 stycznia 1999 r. Leży na styku Polski centralnej i północnej, zajmując powierzchnię blisko 18 tys. km², zamieszkaną przez ponad 2 mln ludzi. Podobnie jak pograniczne województwo lubuskie ma dwie stolice: Bydgoszcz, stanowiącą siedzibę wojewody i urzędu wojewódzkiego, oraz Toruń, gdzie usadowiły się organy samorządu województwa, z jego zarządem, sejmikiem i urzędem marszałkowskim. Dzieli się na 23 powiaty (19 ziemskich, 4 grodzkie: Bydgoszcz, Grudziądz, Toruń, Włocławek) oraz 144 gminy (17 miejskich, 35 miejsko-wiejskich, 92 wiejskie). Liczy 3615 wsi oraz 52 miasta, z których większość sięga metryką średniowiecza.

Krajobraz województwa jest typowy dla całego Niżu Polskiego. Określają go równiny, dolina środkowej i dolnej Wisły, masyw leśny Borów Tucholskich i Puszczy Bydgoskiej, wreszcie rozliczne jeziora, z legendarnym Gopłem na czele, rozrzucone po kilku pojezierzach: Chełmińskim, Brodnickim, Dobrzyńskim, Kujawskim, Gnieźnieńskim i Krajeńskim¹.

Zróżnicowaniu geograficznemu odpowiadają ukształtowane przed wiekami podziały historyczne i etnograficzne, albowiem oficjalna nazwa ujawnia jedynie fragment rzeczywistego oblicza województwa (fot. III.1.). Jest ono bowiem nie tylko kujawskie i pomorskie, ale także wielkopolskie, dobrzyńskie, chełmińskie, a nawet mazowieckie i powiślańskie, gdyż w skład Mazowsza wchodzi 6 wiosek w gminie Skrwilno w powiecie rypińskim, natomiast do Powiśla Gdańskiego (zwanego też Malborskim) przynależy 7 wsi w gminach Łasin oraz Świecie nad Osą w powiecie grudziądzkim. Województwo kujawsko-pomorskie jawi się więc jako nader osobliwa jednostka terytorialna, gdyż tak dużego zróżnicowania regionalnego nie ma w żadnym z pozostałych województw. Co więcej, żaden spośród większych regionów i subregionów historyczno-geograficznych współtworzących to województwo nie dominuje wyraźnie nad innymi, wszystkie zaś przekraczają granice tej jednostki, wchodząc również w skład województw ościennych: pomorskiego, wielkopolskiego, mazowieckiego lub warmińsko-mazurskiego².

We wczesnym średniowieczu mozaika regionalna nie miała tylu barw co obecnie. W XI stuleciu ziemie naszego województwa rozdzielone były między trzy rozległe krainy: Pomorze, Wielkopolskę i Mazowsze. Graniczyły one ze sobą na Wiśle, Noteci oraz ujściowym odcinku rzeki Brdy. Zmiany rozpoczęły się na początku XII w. za sprawą pomorskich podbojów księcia Bolesława Krzywoustego. Otóż w 1113 r. książę ten opanował pomorskie księstwo nakielskie, wcielając zachodnią jego część do Wielkopolski, wschodnią zaś (z grodami w Strzelcach Dolnych i fordońskim Wyszogrodzie) – do Mazowsza³.

Wskutek akcji Krzywoustego granice Pomorza Wschodniego, zwanego inaczej Gdańskim, przesunięte zostały ku północy, w pobliże Świecia, Tucholi, Chojnic i Człuchowa. Okrojone władztwo wschodniopomorskie, podbite całkowicie do 1116 r., zachowało pod zwierzchnictwem Piastów własnych książąt dzielnicowych. W latach 1308–1309 opanowali je Krzyżacy, powiększając tym sposobem na ponad 150 lat obszar stworzonego przez nich kościelnego państwa pruskiego. Zakonny zarząd Pomorza opierał się na okręgach komturskich i wójtowskich, przy czym południowe obrzeża tej krainy podlegały władzy komturów z Człuchowa, Tucholi i Świecia oraz wójta z Nowego. W 1466 r., po zakończeniu trzynastoletniej wojny z zakonem krzyżackim, Pomorze Wschodnie powróciło do Polski. Stanowiło ono odtąd osobne województwo pomorskie (o powierzchni 12907 km2) ze stolicą w Skarszewach (fot. III.2.). Dzieliło się na 8 powiatów sądowych, jakie pod przewodem królewskich starostów zastąpiły jednostki administracyjne z czasów krzyżackich. Pamiętać trzeba, że Pomorze Wschodnie wespół z Pomorzem Zachodnim i niemieckim Pomorzem Przednim tworzy ogromną krainę pomorską, sięgającą od dolnej Wisły na wschodzie po okolice Stralsundu i bałtycką wyspę Rugię na zachodzie⁴.

Wielkopolska zdobycz terytorialna na Pomorzanach z 1113 r. leżała w międzyrzeczu Noteci, Gwdy, Debrzynki, Kamionki, Brdy oraz grupy jezior byszewsko-koronowskich, połączonych strugą Płytwicą. Z racji skrajnego położenia względem ziem w sąsiedztwie Gniezna i Poznania nowo pozyskane terytorium rychło otrzymało nazwę „Krajna”. Zasięg Krajny pokrywał się zrazu z kasztelanią nakielską, a od XIV stulecia z powiatem nakielskim (3137 km2). Powiat ów przez ponad 400 lat przynależał do województwa kaliskiego, po czym w 1768 r. włączono go do nowo utworzonego województwa gnieźnieńskiego. Oprócz Nakła rozwinęły się tam takie ośrodki miejskie jak Mrocza, Więcbork, Sępólno Krajeńskie, Kamień Krajeński, Łobżenica, Wyrzysk, Wysoka, Krajenka i Złotów⁵.

W skład województwa kaliskiego (fot. III.3.) i następnie gnieźnieńskiego wchodził też dawny powiat kcyński. W granicach tego powiatu pozostawał w czasach staropolskich drugi z wielkopolskich subregionów województwa kujawsko-pomorskiego, zwany Pałukami (2552 km2). Nazwa „Pałuki”, notowana od XIV w., lecz z pewnością znacznie starsza, pochodzi albo od podmokłych łąk w dolinach nadrzecznych i nadjeziornych, albo od łukowatego kształtu licznych w tamtych stronach pagórków. Określa ona zatem charakterystyczne cechy krajo- brazu ziem między Notecią a górnym i środkowym biegiem rzeki Wełny, w rejonie Barcina, Żnina, Łabiszyna, Szubina, Kcyni, Gołańczy, Szamocina, Margonina, Chodzieży i Wągrowca⁶.

W obrębie obu wymienionych województw leżał też staropolski powiat gnieźnieński, który obejmował okolice Mogilna, Janowca Wielkopolskiego, Rogowa i Gąsawy. Razem z Pałukami i Krajną okolice te wyznaczają od XIV stulecia północną rubież historycznej ziemi kaliskiej, będącej terytorialnym spadkobiercą dzielnicowego księstwa kaliskiego⁷.

Pozostałe regiony naszego województwa wyodrębniły się w ciągu XII i XIII stulecia z rozległej dzielnicy mazowieckiej (fot. III.4.).

Jako pierwsze, choć niejako na raty, usamodzielniły się prastare Kujawy (6202 km2). Zda- niem językoznawców, nazwa tej krainy wywodzi się bądź to od wydm wśród lasów, bądź od kucia żelaza w archaicznych kuźnicach i hutach. Podczas swego krótkotrwałego związku z Wielkopolską (1191–1202) Kujawy tworzyły przez kilka lat odrębną dzielnicę książęcą, w której panował Bolesław, syn Mieszka Starego. Gdy wróciły do Mazowsza, tradycja ich samodzielności była już na tyle silna, że w 1231 r. mazowiecki książę Konrad wyznaczył im osobnego władcę w osobie swego syna Kazimierza. Stał się on protoplastą kujawskiej linii Piastów, wsławionej wydaniem przyszłych królów Polski: Władysława Łokietka i Kazimie- rza Wielkiego. Po śmierci Kazimierza Konradowica (w 1267 r.) jednolite księstwo kujawskie uległo podziałowi na kilka mniejszych księstw, rozdzielonych między jego synów i wnuków. Taka była geneza księstw: inowrocławskiego, brzesko-kujawskiego, bydgosko-wyszogrodz- kiego oraz gniewkowskiego, włączanych po kolei, do 1364 r., w obręb zjednoczonego przez Władysława Łokietka Królestwa Polskiego.

Z powodu okresowego związku z Kujawami przyległych ziem, dobrzyńskiej i łęczyckiej, granice owej krainy ustabilizowały się ostatecznie u schyłku XIV w. Sięgały one odtąd do Wisły, Noteci i strugi Płytwicy, obejmując od północy, wschodu, południa i zachodu okoli- ce Koronowa, Bydgoszczy, dawnego miasta Podgórza (stanowiącego od 1938 r. kujawską dzielnicę chełmińskiego Torunia), Ciechocinka, Włocławka, Kowala, Lubienia Kujawskiego, Chodcza, Przedcza, Sompolna, Skulska, Gębic, Strzelna, Pakości oraz Inowrocławia. W koń- cu XIV stulecia nastąpił też trwały podział ziemi kujawskiej na dwa niewielkie województwa: inowrocławskie z dwoma powiatami (inowrocławskim i bydgoskim) oraz brzesko-kujawskie z pięcioma (brzeskim, kowalskim, przedeckim, radziejowskim i kruszwickim). Herb Kujaw, używany od drugiej połowy XIII w., przedstawiający pół orła i pół lwa (fot. III.5.), spełnia obecnie (po przekształceniach) rolę godła województwa kujawsko-pomorskiego⁸.

Terytorium ziemi dobrzyńskiej (2952 km2), której historyczną stolicą był gród kasztelań- ski w Dobrzyniu nad Wisłą, kształtowało się w ciągu XIII-XIV stulecia w międzyrzeczu Wi- sły, Drwęcy, Skrwy i Brynicy (fot. III.6.). W tamtych wiekach przebiegał również proces ad- ministracyjnej emancypacji tej krainy spod władzy sąsiednich władców i wojewodów. I tak, w 1236 r. podzielono ją po połowie między księstwa kujawskie i mazowieckie, a 12 lat później włączono w całości do dzielnicy kujawskiej. Jednak po śmierci kujawskiego księcia Kazimie- rza Konradowica powstało osobne księstwo dobrzyńskie, istniejące z przerwami do 1392 r. Odtąd ziemię dobrzyńską dzierżyli tytułem pieniężnego zastawu Krzyżacy, którzy w 1405 r. zwrócili ją, za wykupem, królowi Władysławowi Jagielle. W terytorialnej strukturze przed- rozbiorowej Rzeczypospolitej ziemia ta osiągnęła wszelkie znamiona samodzielnego woje- wództwa, choć w dobrzyńskiej hierarchii ziemskiej brakowało urzędu wojewody. Dzieliła się na trzy powiaty: dobrzyński, lipnowski i rypiński⁹.

Za sprawą księcia Konrada z dzielnicy mazowieckiej wyalienowały się nie tylko Kujawy, ale również ziemia chełmińska, zarządzana przez książęcych kasztelanów z piastowskiego grodu Chełmno (imponujące relikty tej warowni znajdują się we wsi Kałdus, w odległości trzech kilo- metrów na południowy zachód od dzisiejszego Chełmna). Otóż w latach 1228–1235 ziemię tę otrzymał na własność założony w Palestynie podczas III krucjaty zakon krzyżacki, który z jej te- rytorium rozpoczął zwycięski podbój pogańskich plemion pruskich. Nadana zakonowi kraina obej- mowała pierwotnie obszar między Wisłą, Drwęcą a Osą, jednakże w następstwie krzyżackiej akcji zbrojnej już w połowie XIII w. wcielono do niej sąsiednią ziemię lubawską, położoną na lewym brzegu górnego biegu Drwęcy, w dorzeczu rzeki Wel (okolice Lubawy i Lidzbarka Welskiego). Nieco później do ziemi chełmińskiej przyłączono południowo-zachodni skraj pruskiej Pomezanii (tożsamej z późniejszym Powiślem) w rejonie Łasina i Grudziądza. Kolejne nabytki terytorialne pochodziły z pierwszej ćwierci XIV stulecia. Ziemię chełmińską powiększono wtedy o kolejną część Pomezanii, usytuowaną w okolicy Nowego Miasta Lubawskiego (1325 r.), a także o małą ziemię michałowską, położoną naprzeciwko Brodnicy, na dobrzyńskim, lewym brzegu Drwęcy, w widłach rzek Rypienicy, Pissy i Brynicy (1303–1317). Tak ukształtowany obszar ziemi cheł- mińskiej (4654 km2) administrowany był przez rozliczne komturstwa i wójtostwa, z siedzibami w Toruniu, Starogrodzie koło Chełmna, Grudziądzu, Rogóźnie koło Łasina, Pokrzywnie koło Gru- dziądza, Radzyniu Chełmińskim, Lipienku koło Wąbrzeźna, Papowie Biskupim koło Chełmży, Kowalewie, Golubiu, Brodnicy oraz Bratianie koło Nowego Miasta Lubawskiego¹⁰.

W 1466 r., po zniesieniu rządów krzyżackich, utworzono tam polskie województwo chełmińskie, przy czym faktyczna stolica rzeczonego województwa mieściła się w Kowalewie. Stanowiło ono zrazu jeden powiat chełmiński, z jakiego około 1560 r. wydzielono osobny powiat michałowski, ze stolicą w Brodnicy, obejmujący wschodnią część ziemi chełmińskiej po krańce ziemi lubawskiej¹¹.

Co istotne, terytoria wydarte z Prus zakonnych, zamknięte granicami biskupiej Warmii oraz trzech województw: chełmińskiego, pomorskiego, malborskiego (z Powiślem), współtworzyły w czasach staropolskich specyficzną prowincję, opatrzoną nazwą Prus Królewskich (fot. III.7.).

Aż do 1569 r. prowincja ta cieszyła się rozległą autonomią, miała własny sejm krajowy, system monetarny i skarbowy, jak również królewskie gwarancje, dotyczące miejscowego pochodzenia urzędników państwowych. Co więcej, pomimo różnic politycznych, mieszkańcy Prus Królewskich i Krzyżackich (od 1525 r. Książęcych) określali się powszechnie mianem Prusaków. Dopiero w XIX i XX stuleciu polscy działacze narodowi oraz polska propaganda państwowa upowszechnili na powrót wczesnośredniowieczne nazwy „Pomorze” i „Pomorzanie”¹².

Regionalna spuścizna dawnych wieków uległa dużej dezintegracji nie tylko w dobie rozbiorów Polski (w zależności od regionu, od 1772 lub 1793 do 1918 lub 1920 r.), zawieszonych na krótko w czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815), ale również w następstwie okupacji niemieckiej z lat 1939–1945 oraz polskich reform administracyjnych po obu wojnach światowych, przeprowadzonych w 1919, 1938, 1945, 1946, 1950, 1975 i 1999 r. Powoływane wtedy do życia jednostki administracyjne różnego szczebla, zaborcze oraz rodzime (prowincje, dystrykty, powiaty, departamenty, okręgi regencyjne, gubernie, okręgi III Rzeszy, województwa), w niewielkim stopniu nawiązywały do podziałów terytorialnych z doby staropolskiej, respektując na zasadzie przypadku granice tradycyjnych regionów i subregionów historyczno-geograficznych¹³.

I tak, do 1945 r. stosunkowo dobrze wiodło się pod tym względem ziemiom byłych Prus zakonnych i Królewskich, czyli Pomorzu Wschodniemu oraz ziemi chełmińskiej (łącznie z lubawską). Pod zaborem pruskim ujmowały je ramy prowincji Prusy Zachodnie, później zaś granice międzywojennego województwa pomorskiego oraz okupacyjnego okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie. Utworzone po II wojnie światowej województwo bydgoskie (do 1950 r. oficjalnie nazywane pomorskim) przejęło z Pomorza zaledwie trzy powiaty: świecki, tucholski i chojnicki. Zawierało też okrojoną ziemię chełmińską, albowiem w latach 1945–1950 wyłączono z niego okolice Nowego Miasta Lubawskiego oraz prawie całą ziemię lubawską, z której przy województwie kujawsko-pomorskim pozostała zaledwie gmina Brzozie i część gminy Bartniczka w powiecie brodnickim (reszta jest w województwie warmińsko-mazurskim). Pomorska enklawa obecnego województwa jest jeszcze mniejsza, gdyż ogranicza się do dwóch powiatów: świeckiego i tucholskiego, a także kilku wsi na północnym krańcu powiatu sępoleńskiego¹⁴.

Krajnę rozdzielono w 1807 r. granicą pruskiej prowincji Prusy Zachodnie z departamentem bydgoskim Księstwa Warszawskiego. Odtąd ziemia krajeńska nigdy już nie należała do jednej jednostki administracyjnej. Pałuki podzielono po raz pierwszy w 1938 r. wskutek przenosin powiatu szubińskiego z województwa poznańskiego do pomorskiego. Scalił je na powrót okupacyjny Kraj Warty, podzieliły ponownie powojenne województwa bydgoskie, poznańskie i pilskie. Z tego powodu w województwie kujawsko-pomorskim znajduje się relatywnie niewielka połać północno-wschodniej Wielkopolski, z Kamieniem Krajeńskim, Sępólnem Krajeńskim,

Więcborkiem, Mroczą, Nakłem nad Notecią, Kcynią, Szubinem, Łabiszynem, Barcinem, Żninem, Janowcem Wielkopolskim i Mogilnem (pozostała część historycznej ziemi kaliskiej, z zachodnimi Pałukami i Krajną, wchodzi w skład województwa wielkopolskiego)¹⁵.

Znacznie więcej szczęścia miała ziemia dobrzyńska, przechodząca w lwiej części z jednego państwa do drugiego (z Królestwa Prus do Księstwa Warszawskiego, potem Cesarstwa Rosyjskiego) czy z jednej jednostki terytorialnej do drugiej (z prowincji Prusy Południowe do Prus Nowowschodnich, z departamentu płockiego do województwa płockiego, następnie guberni płockiej, województwa warszawskiego, pomorskiego, hitlerowskiego okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, w końcu zaś do województwa bydgoskiego, włocławskiego i kujawsko-pomorskiego¹⁶; wschodnie obrzeże ziemi dobrzyńskiej leży w województwie mazowieckim).

Najgorszy los spotkał niewątpliwie Kujawy, które na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego przepołowiono w 1815 r. kordonem granicy prusko-rosyjskiej. Podzielono je w ten sposób na tak zwane Kujawy Pruskie i Kongresowe, pozostawiając po stronie niemieckiej Koronowo, Bydgoszcz, Solec Kujawski, podtoruński Podgórz, Gniewkowo, Inowrocław, Kruszwicę i Strzelno. Jak się niebawem okazało, była to nie tylko granica międzypaństwowa, ale także granica biedy i względnego dobrobytu, cywilizacyjnych zdobyczy i zacofania, a ukształtowany wtedy podział przetrwał pod niejednym względem do naszych czasów¹⁷.

Podział ów trwał w najlepsze do 1938 r., tudzież w latach 1975–1998, kiedy to obie części Kujaw należały do różnych województw: najpierw do poznańskiego, warszawskiego i łódzkiego¹⁸, później do bydgoskiego, włocławskiego i konińskiego. Połączone na powrót Kujawy dominują w regionalnej mozaice województwa kujawsko-pomorskiego, aczkolwiek jego terytorium nie obejmuje wschodnich i południowych rubieży tej krainy (włączonych kolejno do województw mazowieckiego i wielkopolskiego), ze Skulskiem, Sompolnem i Przedczem¹⁹.

Za rozdrobnieniem regionalnym naszego województwa kryje się bogate dziedzictwo kulturowe, wypracowane przez pokolenia zamieszkałych tu Polaków, Niemców, Żydów, bałtyckich Prusów, Szkotów, Holendrów, Rosjan czy Włochów, ludzi wielu języków, religii, tradycji i obyczajów. Wywarło to wpływ na widoczne dotąd lokalne różnice w zakresie mowy potocznej²⁰, folkloru i kultury ludowej²¹, pamięci historycznej²², upodobań i nawyków kulinarnych²³, co utrudniając integrację społeczności wojewódzkiej, decyduje zarazem o jej kolorycie²⁴.

Wielowiekowe i wielowątkowe dzieje najwyraźniej obrazują dzieła architektury i sztuki, które są nie tylko wytworem historii, ale również jej nośnikiem²⁵.

Spośród mnóstwa zabytków pradziejowych uwagę przykuwają tak zwane piramidy kujawskie, czyli megalityczne groby kamienno-ziemne z przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e., usypane przez neolitycznych rolników w Sarnowie, Gaju oraz Wietrzychowicach koło Izbicy Kujawskiej. Sprzed 2700 lat, z wczesnej epoki żelaza, pochodzi sławny gród kultury łużyckiej w pałuckim Biskupinie koło Żnina. Czołowy obiekt z wczesnego średniowiecza znajduje się natomiast w Kałdusie koło Chełmna. Mowa o ogromnym grodzie wczesnopiastowskim z początku XI w., z reliktami nieukończonej, trójnawowej bazyliki przedromańskiej, wiązanej z osobą św. Brunona z Kwerfurtu, drugiego po św. Wojciechu apostoła pogańskich Prusów (zginął śmiercią męczeńską w 1009 r.)²⁶.

Dziełami sakralnej bez wyjątku sztuki romańskiej z XI–XIII w. szczyci się wielkopolskie Mogilno oraz kilka ośrodków kujawskich: Kruszwica, Inowrocław, Strzelno, Kościelec Kujawski koło Inowrocławia oraz Kościelna Wieś koło Radziejowa. Gotyk pojawił się w XIII stuleciu i we wszystkich regionach obecnego województwa trzymał się krzepko po wiek XVII. Najsilniejsze piętno odcisnął wszak na obliczu ziemi chełmińskiej i Pomorza Wschodniego, gdzie pod rządami krzyżackimi funkcjonowały jedne z największych placów budowy późnośredniowiecznej Europy. Powstało tam wtedy wiele imponujących obiektów architektury militarnej, sakralnej oraz mieszczańskiej (zamki, dwory warowne, miejskie mury obronne, klasztory, kościoły i kaplice diecezjalne, szpitale, spichlerze, ratusze, kamienice mieszkalne, siedziby bractw i stowarzyszeń), które w zależności od przeznaczenia ozdobiono witrażami, rzeźbami, malowidłami ściennymi, obrazami tablicowymi, płytami nagrobnymi, wyposażono zaś w różnorakie wyroby rzemiosła artystycznego, stanowiące świadectwo kunsztu ówczesnych konwisarzy [nazwa pochodząca ze staroniemieckiego, określa rodzaj rzemiosła obejmującego wyrób i obróbkę przedmiotów z cyny i spiżu ‒ od red.], ludwisarzy, snycerzy, złotników czy kowali. Największe zespoły gotyckich zabytków z czasów krzyżackich zachowały się w Toruniu, Chełmnie, Brodnicy, Golubiu-Dobrzyniu, Grudziądzu, Radzyniu Chełmińskim, Nowem i Świeciu²⁷.

W porównaniu z bogatym romanizmem i gotykiem słabo wypada renesans wraz ze swą schyłkową odmianą, zwaną manieryzmem (XVI–XVII w.). Styl renesansowy i manierystyczny reprezentują bowiem nieliczne obiekty sakralne i świeckie, rozrzucone po całym województwie, przy czym najciekawsze pochodzą z Chełmna (ratusz), Golubia-Dobrzynia (zamek), Kościelca Kujawskiego (kaplica grobowa Kościeleckich), Włocławka (kaplice katedralne), Runowa Krajeńskiego (kościół, zrujnowany pałac) oraz pałuckiego Grocholina (dwór obronny). Późniejsza sztuka baroku z XVII i XVIII w., definiowana jako artystyczny wyraz dewocji czasów katolickiej kontrreformacji, zawdzięczała swój rozwój przede wszystkim mecenatowi szlacheckiemu. Ufundowano wówczas przeszło 30 klasztorów oraz wiejskich świątyń parafialnych. Do najwybitniejszych realizacji, obrazujących ścisły związek architektury z barokowym i rokokowym wystrojem wnętrza, zaliczyć należy klasztory w dobrzyńskim Trutowie, pomorskim Zamartem i pałuckiej Kcyni, kościoły parafialne w chełmińskim Starogrodzie i kujawskim Pieraniu (obiekt drewniany), a z budowli świeckich – toruńską kamienicę „Pod Gwiazdą”²⁸.

Pomijając blokowiska z doby PRL-u, na pejzażu miast i miasteczek województwa zaważyło najmocniej budownictwo od końca XVIII w. do wybuchu II wojny światowej. Wzniesione wtedy domy jednorodzinne, kamienice czynszowe, świątynie, budynki użyteczności publicznej (wojskowe i przemysłowe) wykazują wielorakie orientacje stylowe – od klasycyzmu, eklektyzmu i historyzmu po secesję, modernizm i funkcjonalizm. Tam, gdzie występują razem w dużych skupiskach, mianowicie w Bydgoszczy, Toruniu, Grudziądzu, Inowrocławiu i Włocławku, stanowią ilustrację procesu uprzemysłowienia nowoczesnych miast europejskich, które zmieniły swój wygląd w następstwie żywiołowego rozwoju gospodarki kapitalistycznej²⁹.

Z kolei w opłotkach wielu wsi pojawiły się w minionych wiekach masywne zamki, dwory i pałace szlacheckie. Część spośród nich znikła z powierzchni ziemi, część straszy ruinami, część natomiast zachowała bądź odzyskała dawną urodę. Monumentalną skalą i architekturą imponują pałace w Jankowie, Komierowie i Samostrzelu w Wielkopolsce, w Lubostroniu, Wieńcu i Brzeziu na Kujawach, w Kikole w ziemi dobrzyńskiej, w Nawrze, Mełnie i Jabłonowie Pomorskim w ziemi chełmińskiej, a także w Małej Komorzy na Pomorzu Wschodnim. W przeciwieństwie do murowanych rezydencji pańskich, chłopska zabudowa mieszkaniowa i gospodarcza była po połowę XIX stulecia niemal bez wyjątku drewniana. Pojedyncze obiekty wiejskiego budownictwa drewnianego, w postaci chałup, obór, stajni, spichlerzy, wiatraków czy młynów wodnych, spotkać jeszcze można w całym województwie, wybrane zaś zabytki eksponowane są w skansenach w Toruniu czy podwłocławskiej Kłóbce. Wyjątkowe przy tym miejsce zajmują największe w Europie tężnie do odparowywania wody z solanki, wystawione w XIX w. w wiejskim podówczas Ciechocinku³⁰.

 

---

 

1. Województwo kujawsko-pomorskie, [online], protokół dostępu: pl.wikipedia.org/wiki/Województwo_kujawskopomorskie [10.04.2014].
2. Biskup, Nowe województwo kujawsko-pomorskie – tradycje pięciu regionów, „Rocznik Toruński”, t. 26, 1999, s. 33–40; L. Łbik, Jedność w wielości. Mozaika regionalna województwa kujawsko-pomorskiego, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 15, 2010, s. 9–14.
3. Labuda, Dzieje polityczne (VI–XII wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII wiek), [w:] Historia Pomorza, t. 1, red. G. Labuda, cz. 1, wyd. 2, Poznań 1972, s. 324–325; S. Łaniecki, Średniowieczne dzieje Sępólna Krajeńskiego (do roku 1466), [w:] Dzieje Sępólna Krajeńskiego, pod red. Z. Biegańskiego, Sępólno Krajeńskie 2010, s. 56–58; J. Spors, Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i Sławieńsko-Słupskiego od XII do początku XIV w., Słupsk 1983, s. 193–213.
4. Piskozub, Zmiany polityczno-administracyjne Pomorza Wschodniego (w X–XX wieku), [w:] Szkice polityczno-gospodarcze, Gdańsk 1965 (seria „Pomorze Gdańskie”, nr 1), s. 7–33; M. Grzegorz, Pomorze Gdańskie pod rządami Zakonu Krzyżackiego w latach 1308–1466, Bydgoszcz 1997; M. Biskup, A. Tomczak, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Toruń 1955.
5. Callier, Powiat nakielski w XVI stuleciu. Szkic geograficzno-historyczny, Poznań 1886; P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krajny w XVI–XVIII wieku (1511–1772), Gdańsk 1961.
6. Błachowski, Pałuki – region historyczno-etnograficzny, [w:] Sztuka ludowa Pałuk. Przeszłość i teraźniejszość, pod red. W. Szkulmowskiej, Bydgoszcz 1996, s. 9–18; M. Piber-Zbieranowska, Powiat kcyński w drugiej połowie XVI w., [online], protokół dostępu: http://www.wbc.poznan.pl/Content/203946/index.pdf [12.04.2014].
7. Dzieje Wielkopolski, t. 1, pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969, s. 31–33; L. Polaszewski, Własność feudalna w województwie kaliskim w XVI wieku, Poznań 1976, mapa.
8. Bieniak, Kujawy jako region historyczny, „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza”, t. 12, 1985–1986 (druk: 1993), s. 9–20; Z. Guldon, J. Powierski, Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII–XIV wieku, Warszawa–Poznań 1974; Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964; J. Święch, Kujawy – region historyczno-etnograficzny, [w:] Sztuka ludowa Kujaw. Przeszłość i teraźniejszość, s. 9–19.
9. Guldon, J. Powierski, dz. cyt., s. 177–182, 203–232; Z. Guldon, Mapy ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI w., Toruń 1967; Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej, XV–XVIII wiek, pod red. M. Wojciechowskiego, Warszawa–Poznań–Toruń 1987.
10. Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska, M. Grzegorz, pod red. M. Biskupa, Wrocław 1971.
11. Tamże, s. XVI; M. Biskup, Podziały administracyjne województwa chełmińskiego w drugiej połowie XVI wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 1, z. 2, 1955 (druk: 1956), s. 105–127; Województwo chełmińskie, [online], protokół dostępu: pl.wikipedia.org/wiki/Województwo_chełmińskie [20.04.2014].
12. Atlas historyczny Polski. Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku, oprac. M. Biskup, L. Koc, pod red. S. Herbsta, Warszawa 1961; J. Borzyszkowski, Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848–1920, Gdańsk 1986.
13. Dereszyńska-Romaniuk, Zarys dziejów ziem objętych właściwością terytorialną Archiwum Państwowego w Bydgoszczy (Kujawy, Pomorze, Wielkopolska), [w:] Informator o zasobie archiwalnym Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2013, s. 23–34; Z. Biegański, Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawskopomorskiego w XIX i XX wieku, [w:] Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków, pod red. Z. Biegańskiego, W. Jastrzębskiego, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 17, Bydgoszcz 2001, s. 41–56; D. Karczewski, Miejsce Kujaw w strukturze administracyjnej Polski (XII–XX wiek), [w:] Dwie części Kujaw. Związki i podziały w dziejach regionu, pod red. D. Karczewskiego, M. Krajewskiego, S. Roszaka, Włocławek–Inowrocław 2001, s. 19–31 (mapy 1–8 na s. 157–164); H. Szczechowicz, Administracja ziemi dobrzyńskiej w latach 1918–1939, Włocławek 2012; M. Krajewski, Rypin na tle kształtowania się przynależności administracyjnej ziemi dobrzyńskiej, [w:] Rypin. Szkice z dziejów miasta, pod red. M. Krajewskiego, Rypin 1994, s. 361–377.
14. w., przyp. 13.
15. Tamże.
16. Krajewski, dz. cyt., s. 367–371.
17. : R. Kozłowski, Kilka uwag o przeszłości i teraźniejszości Kujaw, [w:] Dwie części Kujaw. Związki i podziały w dziejach regionu, s. 144–149.
18. Cytowane w przyp. 13 prace Z. Biegańskiego i D. Karczewskiego nie uwzględniają faktu przynależności Izbicy Kujawskiej i przyległych do niej wsi, położonych dawniej w powiecie kolskim, kolejno do województwa łódzkiego (1919–1938) oraz poznańskiego (1938–1939, 1945–1975). Izbica Kujawska, [online], protokół dostępu: pl.wikipedia.org/wiki/Izbica_Kujawska [2.05.2014].
19. 13.
20. : A. Wróbel, Z badań nad terytorialnymi zróżnicowaniami polszczyzny. Tradycyjna dobrzyńska gwara ludowa na tle innych gwar i dialektów ludowych, „Ziemia Dobrzyńska”, z. 7, 2000, s. 9–59; A.S. Dyszak, Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej, Bydgoszcz 2008.
21. : Sztuka ludowa Pałuk. Przeszłość i teraźniejszość, s. 19 i n.; R. Lange, A. Pawlak, B. Krzyżaniak, Folklor Kujaw, Poznań 2001, s. 14 i n.; Tajemnice codzienności. Kultura ludowa i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku (1850–1950), pod red. H. Czachowskiego, H.M. Łopatyńskiej, Toruń 2010.
22. : L. Łbik, Tropem zatraconej tożsamości, „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza”, t. 15, 1999, s. 11–19; S. Dyroff, Kujawy, Wielkopolska, Gopło oraz Noteć: świadomość regionalna mieszkańców Kujaw Zachodnich od połowy XIX do połowy XX wieku, [w:] Kujawy. Tradycja – tożsamość – świadomość, pod red. T. Łaszkiewicza, Inowrocław 2008, s. 19–28; S. Roszak, Kujawy w świadomości nauczycieli i uczniów na początku XXI wieku, tamże, s. 91–100.
23. : Z. Przybylak, Tradycyjna kuchnia pomorsko-wielkopolska, czyli od poliwek i golców po okrasy i pierniki, Poznań 2005.
24. Łbik, Jedność w wielości. Mozaika regionalna województwa kujawsko-pomorskiego, s. 13–14.
25. : K. Malicki, Polacy i ich pamięć przeszłości, Kraków 2012, s. 18, 26–28; J. Nowak, Społeczne reguły pamiętania. Antropologia pamięci zbiorowej, Kraków 2011, s. 245–247.
26. Dorcz, J. Hederych, Polskie piramidy: Wietrzychowice, Gaj, Sarnowo, Końskie 1993; J. Woźny, Idea grodów „typu biskupińskiego” wczoraj i dziś, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 15, 2010, s. 63–67; L. Łbik, Święty Bruno z Kwerfurtu a relikty wczesnośredniowiecznego kościoła grodowego w Kałdusie koło Chełmna, tamże, z. 4, 1999, s. 125–133.
27. Zabytki architektury województwa bydgoskiego, pod red. E. i M. Gąsiorowskich, Bydgoszcz 1974, s. 22–34; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11: Województwo bydgoskie, pod red. T. Chrzanowskiego, M. Korneckiego, z. 1–21, Warszawa 1967–1988; A. Błażejewska, K. Kluczwajd, B. Mansfeld, E. Pilecka, J. Tylicki, Dzieje sztuki Torunia, Toruń 2009, s. 15–185; T. Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980; K. Szczepkowska-Naliwajek, Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii, Wrocław 1987; J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, A.S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa–Poznań 1990; T. Jurkowlaniec, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach, Wrocław 1989; K.H. Clasen, Die mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschordensland Preussen. Die Bildwerke bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, Bd. 1–2, Berlin 1939.
28. Zabytki architektury województwa bydgoskiego, s. 34–41, 93–95, 106, 119, 125–126, 150, 155, 170, 210, 215, 216, 250–251, 311.
29. Błażejewska, K. Kluczwajd, B. Mansfeld, E. Pilecka, J. Tylicki, dz. cyt., s. 365–443; Atlas historyczny miast polskich, t. 1: Prusy Królewskie i Warmia, pod red. A. Czachorowskiego, z. 2: Toruń, oprac. J. Tandecki, Z. Kozieł,